Đường cái quan trên đất Bình Thuận

                

Đường cái quan xưa - quốc lộ 1A hiện nay.    Ảnh: N.Lân

Nhiều người nhầm lẫn, con đường cái quan bắc nam cứ tiến dần từ Phan Thiết nối với Biên Hòa - Sài Gòn theo tuyến đường thuộc địa số 1 (quốc lộ 1A hiện nay). Thật ra trong điều kiện và địa hình mở đường ở Bình Thuận chỉ dựa theo bờ biển gọi là tiểu lộ. Tuy phát triển sau đường thủy cặp theo bờ biển dài, hệ thống sông ngòi thì từ giữa thế kỷ 18, Nhà Nguyễn bắt đầu tập trung mở các con đường bộ vùng Nam bộ và Biên Hòa - Sài Gòn, mở rộng về hướng biển là Long Thành, Mô Xoài (Bà Rịa) rồi men theo bờ biển ngược ra Phan Thiết qua các huyện Long Điền, Đất Đỏ, Phước Bửu (Xuyên Mộc) rồi sang địa phận huyện Hàm Tân (Bình Thuận) tạo nên tuyến dọc biển từ phía nam đến tận kinh đô Huế. Tuyến sơn lộ cũng có nhưng do địa thế núi rừng nên gặp nhiều khó khăn, hiểm trở, thú dữ nên không phù hợp với vai trò con đường quan lộ. Cũng có một số tuyến rẽ lên các miệt sơn động, xứ Mán (vùng cao) giáp với vùng núi Thuần Mẫu, Giao Loan (địa đầu Biên Hòa).

Đường quan lộ thường đắp nền bằng đất sỏi, theo lối mòn… đồng thời lập ra các dịch trạm có khoảng 20 - 30 phu trạm canh phòng, vận chuyển công văn, đồ đạc và dùng ngựa, kiệu, võng để khiêng quan triều đình trên đường công cán. Toàn tuyến ở Bình Thuận rải đều 12 trạm, mỗi trạm cách nhau trên dưới 12 km. Theo cách đặt tên trạm ở Bình Thuận là lấy một từ của địa danh Bình Thuận là Thuận đứng đầu như Thuận Hảo (Tuy Phong), Thuận Lý (Phan Thiết), Thuận Phương, Thuận Biên (Xuyên Mộc- giáp Biên Hòa). Tương tự ở nhiều nơi cũng lấy một từ trước hoặc sau của địa danh tỉnh để đặt tên trạm như các tỉnh Ninh Thuận, Khánh Hòa, Phú Yên, Quảng Ngãi, Quảng Nam, Biên Hòa, Gia Định… Các dịch trạm thường đóng bên cạnh các cửa tấn (đồn binh trấn thủ), có lực lượng phu trạm túc trực, có cờ hiệu hỏa tốc khi cần. Tại đây lâu dần trở thành những điểm tập trung lưu dân đầu tiên rồi hình thành xóm làng, vì vừa thuận lợi đường lưu thông, cửa sông, bến đỗ ghe xuồng… Thời Gia Long rất coi trọng con đường cái quan là huyết mạch và quan tâm tu bổ, đã ra dụ: “… truyền lệnh cho các quan địa phương xem xét địa phận hạt mình, chỗ nào có đá lớn ngăn trở, thì đốt cho nát phá bỏ đi, cốt rộng từ 4-5 thước trở lên, đủ đi lại được; chỗ nào vì nước mưa lụt chảy xói, lâu thành trũng sâu, thì đá lấp đầy hoặc xây thành bậc, cho được bằng phẳng, rồi ủy cho phủ huyện thuê dân làm, trả công ưu hậu bằng tiền và gạo…”. Cũng từ mục đích công dụng ban đầu của triều đình khi mở ra con đường thiên lý này đã gieo vào tư tưởng người dân, đó chỉ dành cho thành phần quan lại đặc quyền, kiêng nể nên mới có tên đường cái (đường lớn) quan và các cây cầu bắc qua sông của con đường ấy cũng phải là cầu của quan đi - cầu “quan” là vậy, nhưng do cách phát âm đã biến quan thành “quang” như thường gặp.

 PHAN CHÍNH